MİLLİYETÇİLİK NEDİR, NE DEĞİLDİR?

Şahin Alpay'ın Zaman'daki yazısı:

Kimilerine göre Türkiye’de milliyetçilik yükseliyor. Öyle mi? Bu soruyu yanıtlayabilmek için öncelikle milliyetçilik nedir, ne gibi türleri vardır, Türkiye’de hangi biçimlere bürünmektedir gibi sorular üzerinde vuzuha ermekte yarar olabilir.

Öncelikle söylenmesi gereken şey, 19. yüzyıl ideolojileri arasında en dirençlisinin milliyetçilik olduğu. 20. yüzyılın sonlarından itibaren yaşanan küreselleşmenin bir yandan sınırları ortadan kaldırıp halkları birbirine yakınlaştırırken öte yandan halkların içindeki çeşitliliği, yerel kimlikleri ve küreselleşmeye tepkileri ortaya çıkardığı muhakkak. İnsan hakları, demokrasi, farklılığa saygı gibi evrensel değerler temelinde Avrupa’yı bütünleştiren AB milliyetçilik-sonrası dünyaya geçişin öncülüğünü yaparken, başta ABD olmak üzere dünyanın geri kalanında yeni bir milliyetçilik dalgasının yayılmasından söz edilebilir.

Milliyetçilikle ilgili olarak söylenmesi gereken ikinci şey, çok farklı kılıklara girebildiği. Bunun en temelinde iki farklı millet anlayışının yattığı söylenebilir. Bir anlayış milleti ortak dil, din, tarih ve geleneğe sahip olan kültürel bir topluluk olarak; bir diğeri belirli bir devlete ve vatana sadakatle bağlı siyasi bir topluluk olarak tanımlıyor (birincisine Almanya, ikincisi Fransa kökenli millet anlayışı denebilir). Milliyetçilik, özgürleştirici, rasyonel ve hoşgörülü bir niteliğe bürünebildiği gibi, saldırgan, yayılmacı, irrasyonel ve düşmanlık körükleyen bir kimlik de kazanabiliyor. Bu nedenle milliyetçiliğin “çok sayıda kişilik sendromu” sergilediği söyleniyor. Tarihine bakılınca milliyetçilik, 19. yüzyılın ortalarında beşiği olan Avrupa’da liberal, özgürlükçü bir yorumla ortaya çıktı: Mutlakiyetçi imparatorluklara karşı milli bağımsızlık ile anayasal yönetim taleplerini birleştirdi. Liberal milliyetçilik, her milleti eşit değerde görüyor, her milletin kendi kaderini tayin hakkını ve milletler arasındaki ilişkilerin kuvvete değil hukuka dayanmasını savunuyor.

Milliyetçiliğin başka bir türü, muhafazakar ideolojiyle sentezi: Başlangıçta milliyetçiliği yıkıcı bir ideoloji olarak gören muhafazakarlar, zamanla onu toplumsal barışın ve düzenin korunmasına hizmet eden bir ideoloji olarak benimsediler. Muhafazakar milliyetçilik, milletin içeriden ve dışarıdan tehdit altında olduğu fikrine dayanıyor: İçte sınıf, din, etnik temelli ayrılıkların bastırılmasını savunuyor; dışarıdan göçmenler ve diğer yabancı etkiler (turistler, misyonerler, yayınlar, vs.) aracılığıyla milli kültür ve kimliğin zayıflamasına karşı tavır alıyor.

Liberal milliyetçiliğin tam zıddı, saldırgan, militarist ve yayılmacı milliyetçilik. Bu tür milliyetçilik 19. yüzyıl Avrupa emperyalizmiyle, Asya ve Afrika’daki sömürgeci fetih politikalarıyla birlikte ortaya çıkıyor. 20. yüzyılda yaşanan iki dünya savaşı da bu tür milliyetçiliğin ürünüydü. Saldırgan milliyetçiliğin önemli özelliklerinden biri başka bir ırkın veya milletin, en büyük tehdit veya düşman olarak görülmesi. Hitler’in “Kavgam” adlı kitabı ve Yahudi soykırımına uygulanması ırkçı milliyetçiliğin doruğunu temsil eder.

Milliyetçiliğin dördüncü ana biçimi ise sömürgeciliğe karşı mücadele içinde gelişen, anti-emperyalist, milli kurtuluşçu türüdür. Liberal milliyetçiliğin sömürgelere uygulanması şeklinde görülebilecek bu tür milliyetçilik, ekonomik bir nitelik de taşımış, bu yüzden birçok yerde sosyalizmle sentez yapmıştır (Arap, Afrika sosyalizmi, vs.). Milli kurtuluşçu milliyetçiliğin modernleşmeye karşı dinsel köktenci tepkilerle de sentez yaptığı görülmüştür (İran, Afganistan, Sudan, vs.). Ancak dinsel milliyetçilik Üçüncü Dünya’ya özgü değildir.

Milliyetçilik üzerine derinlemesine bilgi sahibi olmak isteyenlere hararetle tavsiye edeceğim bir kaynak Bilgi Üniversitesi öğretim üyesi Dr. Umut Özkırımlı’nın “Milliyetçilik Kuramları” (Sarmal, 1999) başlıklı, İngilizcesine dünyanın hemen her yerinde gönderme yapılan eseri. Gelecek yazıda milliyetçiliğin Türkiye’de büründüğü şekilleri ele alacağım.